Aanrader Totalirisme M. de Smet

Zelf ben ik dit geweldige boek aan het lezen. Nee bestuderen, doorgronden. Geweldig. Eigen samenvatting en toelichting volgt Met dank aan James Roolvink

nk

Founder at the African Mathematical Institute (AMI)

167 artikelen

Mijn doel is om het boek van Mattias Desmet te lezen en per hoofdstuk een samenvatting te maken van de essentie van dat hoofdstuk met daarbij eventueel een commentaar. De stukken die ik over dat boek ga schrijven kunnen hier en daar een staccato schetsmatig karakter hebben verwacht ik, maar zullen hier en daar waarschijnlijk ook door enige uitweidingen gekenmerkt worden. Soms is het alles in enen en gaat het om een essentie die ikzelf belangrijk vindt. Een hele schoolse samenvatting die ook de volgordelijkheid van de tekst eert, zul je niet vinden.

Een belofte om dat doel te halen geef ik nu niet. Dat heeft met prioriteiten te maken. Wat ik lees heb ik snel gelezen en eenmaal, dus beschouw wat ik over het boek schrijf als een soort aantekeningen.

Een hele andere en ook korte versie van dit artikel uit mijn pen is hier te vinden: Lees mee in “De psychologie van totalitarisme” – Maurice de Hond

De titel

Voor ik aan een boek begin snuffel ik eraan. Letterlijk ruik ik aan boeken! Ik houd het in mijn handen vast en probeer te de inhoud er van te voelen enigszins ook geleid door wat ik zie als ik een beetje rond blader en vooral wat ik allemaal uit de titel en de inhoudsopgave kan afleiden.

De titel ‘De psychologie van totalitarisme’ lijkt me vrij rechttoe rechtaan en zeer eenduidig zo op het eerste gezicht. Totalitarisme vanuit psychologisch standpunt bezien. Niet bijv. vanuit religieus perspectief, maar vanuit psychologisch perspectief.

De ‘binnenkaft’ van het boek

Lees ik de binnenkant van de voorkaft dan staan er al woorden schuin afgedrukt waardoor ik zonder te lezen kan raden wat er staat, mede omdat ik hier en daar wel wat gelezen heb van Mattias Desmet. Het zijn deze woorden: ‘burn-out’, ‘resoneert’, ‘geatomiseerd subject’. Voor deze woorden zie ik ‘Het Grote Verhaal’ en ‘Verlichting’ en op het einde lees ik ‘een nieuwe grond’ en de ‘herwaardering…het spreken van waarheid’. Het Grote Verhaal van het verlichtingsdenken waarin de wereld vanuit kwantitatief meetbare eenheden te denken is en leidt tot een zelfbegrip de mens waarin de mens zichzelf uitlegt als een chemische mechanische machine, dus als een organische mechanische machine, d.w.z. als een niet-mechanische mechanische machine, iets zielloos, leidt tot een grondervaring van wanhoop en angst, want als dit Grote Verhaal waar zou zijn dan zou alles zinloos zijn. Ook de liefde. Machines hebben niets met elkaar te maken en als een mens een machine is is een mens naakt en wordt niet beschermd en gedragen door een gemeenschap waar die mens zelf ook iets voor terug kan doen (het ‘giving back’, zoals ze dat in Amerika noemen, en daar een zekere zin kunnen ervaren). Tekenen op het gebied van de psychologie zijn het grote aantallen mensen dat ‘burnt-out’ is. Desmet ziet de mens als deel van de natuur en vindt dat je als een surfer moet mee surfen op golven.

De surfer moet resoneren met de golven om vooruit te komen. Wij moeten mee resoneren met anderen en de natuur. Dat hij de natuur natuur noemt en geen schepping spreekt boekdoelen, maar hij schrijft vanuit psychologisch perspectief. De vraag is of dat perspectief, een klein verhaal vanuit de psychologie als verwijzende kracht naar een Groot Verhaal van de….Als ik met jou en jij met mij resoneert dan zijn we beiden golf en surfer, jij bent voor mij de golf en vice versa, maar in relatie tot elkaar is dan de vraag wie de ander meer golf, zichzelf (als surfer), laat-zijn. Voor mij is de ander een golf en op zichzelf genomen is de ander een surfer en pas als ik je als golf ‘’bevaar’ kan ik je mysterie gaan er-varen. Dit veronderstelt een ethiek van luisteren en aandacht. De filosofische vraag dient zich aan: wie durft er nog te spreken? Verstoor ik de golf niet door te spreken? Het lijkt op het raadsel: als je het zegt is het weg, dus je kunt het niet zeggen. Stilte! Het gaat hier niet om een ethiek die je in een regel kan formuleren, maar in een beginsel. Je schouwt de ander als beginsel waar vanuit je die ander benadert. Maar als je beiden beginsel voor elkaar bent, wie gaat er dan beginnen te spreken?

Wie durft er nog waarheid te spreken? Is een normaal spreken over wat jij vindt ‘monddodend’? Is het spreken van waarheid mondlevendmakend? Laat ik niet juist de ander spreken wanneer ik de absolute waarheid spreek? In het vrijmoedig spreken van absolute waarheid kan ik de ander overtuigen door die moed. De moed die gezien wordt opent het hart van de ander en zo kunnen de oren opengaan om de waarheid te vernemen. Desmet zal die waarheid niet absoluut nemen overigens.

M.b.t. de achterflap zou ik slechts willen zeggen lees ‘Lacan’s logic of subjectivity’ en je weet waarom de ‘stem’, niet zozeer het woord, maar het spreken op zichzelf, een zo’n grote rol speelt in het denken van Desmet.

De inhoudsopgave

Het boek bestaat uit drie delen. 1 De wetenschap en haar psychologische effecten. 2 Massavorming en totalitarisme. 3 Voorbij het mechanistische wereld beeld. Ik lees daarin: 1 het subject, 2 de intersubjectiviteit en 3 het absolute. Het subject, het intersubjectieve en het absolute worden bij Desmet vanuit het subject bezien is mijn vermoeden al zal hij proberen te laten zien dat we deel van een groter geheel zijn, een natuur. Bij hem zal het onderscheid tussen het intersubjectieve en absolute wellicht niet helemaal helder gemaakt worden en zal de natuur wellicht als een groot intersubjectief geheel van allemaal ‘dynamische systemen’, levensvormen, denken, die meer dan slechts biologie, lichaam, zijn (volgens Desmet, maar waarom maakt hij in de inleiding niet duidelijk). De termen ga ik vandaag niet nader toelichten, maar wellicht resoneren ze met je!

Stijl

Waar ik in deze inleiding naar opzoek ben is een beschrijving van een grondhouding. Die grondhouding horen we in het woord ‘resoneren’. Dat brengt ook een zekere luchtigheid met zich mee. Twee humoristische woordvindingen ben ik tegen gekomen. Als je droge technocraten hebt dan zijn dictators sappig. Het ‘werelddorp’ als vertaling van de ‘global village’ vond ik ook goed. Het is i.i.g. een goed teken dat het luchtig geschreven is. Ik heb de indruk dat Mattias Desmet ondanks de urgentie die hij voelde om dit boek te schrijven de tegenwoordigheid van geest heeft weten te bewaren om niet verzuurd en verstard te raken en tegelijkertijd het vermogen heeft zich op en vanuit de lezer tot de lezer te richten. Het is met een zekere didactiek in de pen geschreven, zonder arrogantie om mijn vermoeden is dat hij het onverwachte verwacht niet in hoe het boek ontvangen wordt in het publieke domein, de wereld, maar juist bij individuele mensen.

De inleiding

Het recht op privacy erodeert snel sinds 9/11, maar vooral door de angst dat het klimaat eraan gaat is de vraag vanuit de mensen zelf opgekomen om de overheid sterker te maken om ons te redden van onze klimaat verstorende consumptie maatschappij. Daarmee wordt een elementair onderscheid tussen een van buiten opgelegde dictatuur die mensen als vrijheidsberovend ervaren en een totalitair systeem gemaakt waarin mensen zichzelf van hun vrijheid beroven omwille van een hoger doel en ‘totalitair denken’. (Het verschil tussen censuur en oprechte zelfcensuur). Dat essentiële verschil ligt op psychologisch niveau beweert Desmet.

Ook heeft Desmet vooral oog voor een totalitaire staat als een historisch fenomeen dat noodzakelijkerwijs voor het eerst in de 20ste eeuw moest oprijzen. Dat is een staat die uit massavorming groeit. En waarin de massamens zich opoffert voor het collectief, bijv. om de klimaat doelstellingen te behalen, en tegelijkertijd degenen die het heilige doel niet na streven, een ander geluid laten horen, willen verbannen. De solidariteit met degenen die het doel nastreven en de intolerantie richting anders denkende zijn twee kanten van dezelfde ‘solidaire’ munt. Hoe zo’n totalitair denken kan ontstaan, zodat de massa zich tot een vormeloze onpersoonlijk massa omvormt, waar een opoffering, ‘een daad stellen’, in wezen de hoop is om persoonlijkheid, bezieling, te krijgen, is i.i.g. een geleidelijk proces en heeft niets met het inboezemen van angst te maken, zoals een dictator doet. Het gaat hier om groepshypnose (en nadat de groep verdwaasd is kun je ze natuurlijk wel angst aanpraten).

Dat massavorming ook bij de intellectuele elite voorkomt en dus niets met intelligentie te maken heeft leren we als Desmet spreekt over de ontdekking in 2005 in de ‘wetenschap’ toen men ontdekte dat ongeveer 85% in bepaalde wetenschapsgebieden vol zaten met fouten, fabels, slordigheden, etc., zonder dat de betreffende wetenschappers dat in de gaten hadden en als ze het in de gaten hadden zagen ze de ernst er niet van in. In de hypnose van deze wetenschappers is er zoals bij elke hypnose geen onderscheid meer tussen feit en fictie en wordt de fictie als feit gezien. Dat is de reden dat men zich volstrekt niet bewust is van dat er iets verkeerds gedaan is of niet in de haak is.

Die crisis in de wetenschappen is volgens Desmet een symptoom van dat het Grote Verhaal van de Verlichting waarin de wetenschap ons de hemel beloofde niet meer geloofd wordt, maar bijna alle instituties (werk, school, relaties etc.) zijn nog wel volgens dat verhaal opgebouwd. Zo’n symptoom heeft hele concreto gevolgen en is niets slechts een leuk verhaaltje voor historici of sociologen, want vele mensen hebben een burn-out, hebben die gehad of zullen die krijgen. Dit ligt hij toe aan de hand van een persoonlijke anekdote. Het ondertekenen van een contract duurde 9 maanden omdat veel mensen dit moesten ondertekenen en er steeds een met psychologische klachten thuis in het ‘kot’ aan het uitzieken was.

Desmet vertrekt graag vanuit persoonlijke alledaagse fenomenen om op iets universeels, ‘absoluuts’, te wijzen. De dynamische systeemtheorie in de natuurkunde is dan ook zijn favoriete theorie. Een systeem is dynamisch en kan plotseling, al zijn er tal van indicatoren geweest die aangeven dat er verandering op hand is, op exponentieel snelle wijze veranderen in een heel ander systeem, waar er een nieuw evenwicht tot stand komt. Die indicatoren heeft hij voorvoeld in het resoneren met de het wereldgebeuren en net voor de ‘crisis’ waar we nu inzitten heeft hij een hypotheek afbetaald. Het existentieel beleven van de dynamische systeemtheorie, de identificatie daarmee zodat je de theorie werkelijk in de praktijk kan zien, is een indicator, een teken, van iemand die kan denken.

Die coronacrisis kwam als je terugkijkt naar de aanloop er naar toe, de indicatoren, de tekenen, bekeek, niet uit de lucht vallen. Met de wil van mensen om meer staatscontrole, om een totale klimaatcrisis af te wenden, de angst voor de vernietiging van de aarde rituele met deze controle te bezweren, kwam die controle er, maar zegt Desmet, een mens kan maar een bepaalde mate van controle aan en gaat dan angstig worden. Door het angstiger worden wordt er om nog meer controle gevraagd. Dat het Grote Verhaal niet klopt wordt niet onder ogen gezien en wordt krampachtiger geloofd alsof de staat, de mens, totale controle over dynamische systemen kan uitoefenen. Dat is onmogelijk zal Desmet beweren en dat maakt hem hoopvol dat we uit deze crisis zullen geraken.

Hij besluit met te zeggen dat het totalitarisme geen toevalligheid is in deze historische tijd waarin we leven en zegt dat het totalitarisme uit een totalitair denken ontspringt waarin we menen dat de mens totale controle op de natuur, een dynamisch systeem van vele dynamische systemen, kan hebben omdat we in het Grote Verhaal leren dat alles, ook de natuur mechanisch en voorspelbaar is en wij (met de technologie als verlengstukken van een vermeend almachtig verstand) macht over de natuur hebben en ook macht over virussen. Onze onbepaalde angst voor de zinloosheid bezweren we door steeds een te bepalen voorhanden object van vrees te zoeken, dat is nu een virus (maar het kan ook de buitenlander zijn of beter een besmette buitenlander!).

Dat onderscheid tussen angst en vrees is van Martin Heidegger (1889-1976) de leraar van Hannah Arendt (1906-1975), die ook zijn maitresse werd. Hij heeft o.a. in 1927 in zijn boek ‘Zijn en tijd’ als een diep analyse van wat Desmet massavorming noemt gegeven. Het is feitelijk niet waar dat het verband tussen het mechanistische wereldbeeld en massavorming niet eerder gelegd is. Desmet zegt dat die band nooit op psychologische wijze uiteengelegd is en ook dat is niet helemaal waar. Aldous Huxley (1894-1963) van Brave New World (1931), die zijn boek grotendeels op dat van Zamjatin (1884-1937) heeft gebaseerd, heeft die band uitvoerig besproken! Het was niet in de vorm van een educatief boek, maar zelfs in de vorm van een verhaal, een roman! Daarmee ontken ik niet dat Desmet niets eigens zegt, maar wat hij in de inleiding zegt iets ‘too much’. Het verraad zowel ambitie als ook enthousiasme, maar het getuigt niet van historisch besef. Het zou Desmet sieren dat uit te leggen (misschien nadat er een definitie gegeven is van psycholoog?) en de lezer te vertellen wat hij precies bedoelt met zijn stelling dat hij een lacune invult door de relatie tussen het mechanische wereldbeeld en massavorming psychologisch te duiden. Hij zou toch niet willen dat die waarheidssprekende stemmen door zijn stem niet meer gehoord kunnen worden?

De kaft

Fenomenaal goed. Het betreft een driedimenionale Sierpinski driehoek. Dat zal Desmet met emergentie in verband brengen om intersubjectiviteit mee te duiden.

Het boek is op 2-2-2022 ontvangen en dit was deel 1 van ‘Lees mee met…’ geschreven op de dag van de ontvangst van het boek. Tot zover en wie weet tot een volgende keer.