31-12-2024

2024 is inderdaad het turbulente jaar geworden, dat eind 2023 werd voorspeld. De ontwikkelingen buiten Nederland met diverse oorlogen en toenemende spanningen tussen landen zetten een extra druk op de binnenlandse politieke en maatschappelijke ontwikkelingen. Net zoals de ingrijpende verkiezingsuitslagen in landen als de VS en Duitsland, die ook in de nabije toekomst nog grote gevolgen zullen hebben.

In dit jaaroverzicht beperken we ons tot Nederland.

Polarisatie

De toenemende polarisatie, zoals die al voor 2024 waarneembaar was, is verder toegenomen. Dat lijkt met name het effect te zijn van de verkiezingsuitslag van 22 november 2023. Aan de ene kant gingen kiezers van PVV, BBB en NSC (samen 64 zetels) ervan uit dat er in Den Haag ingrijpende veranderingen zouden plaatsvinden. Zowel in de bestuurscultuur als de aanpak van grote maatschappelijke problemen. En dat vond niet of amper plaats. Ook niet na het aantreden van het nieuwe kabinet. Hoewel wel met de mond beleden was er in de praktijk (nog?) weinig van te merken. Dat kwam mede door de hevige internationale ontwikkelingen en de gevolgen van de verkiezingen van het Europese Parlement, die de vrijheidsgraden binnen Nederland nog verder beperkten.

Aan de andere kant bleken met name PvdA/GroenLinks en D66 maar niet te kunnen verwerken dat de PVV/Wilders ineens naar het centrum van de macht was opgeschoven. Zoals eind 2023 al gezien kon worden deden ze dat op een manier, waarbij ze de kiezers van de PVV met verschillende bewoordingen diskwalificeerden. Met niet alleen als gevolg dat die kiezers zich nog sterker tegen links gingen afzetten, maar dat het – net zoals op 22 november 2023 het geval was – het een aanbeveling werd om ook expliciet de PVV te steunen.

De ontwikkelingen op belangrijke dossiers, zoals klimaatverandering, landbouw/visserij, immigratie/asiel, woningbouw, zorg en bestaanszekerheid, deden de spanningen in de samenleving verder toenemen.

Formatie

Hoewel Plasterk in zijn column in 2023 nog geschreven had, dat het eenvoudig zou moeten zijn om een kabinet te vormen met PVV, VVD, NSC en BBB bleek dat in de praktijk dus minder makkelijk te gaan. De aanvankelijke opstelling van de VVD om het kabinet te gaan gedogen verdween als sneeuw voor de zon, door de slechte peilingen van de VVD. Alleen door in het kabinet te stappen als vice-premier kon Yeşilgöz haar leiderschap van de VVD overeind houden.

En de gesprekken over de grondwet werden ook snel – na de ruime vakantie – afgerond, omdat Wilders daarbij elke toezegging deed die de anderen wilden. Maar de problemen kwamen er zowel op inhoudelijke punten als bij de personele invulling van het kabinet.

Wat de inhoudelijke punten betreft bleek bij de NSC-fractie toch de meeste weerstand te zijn om de benodigde compromissen te sluiten, die nu eenmaal nodig zijn bij formatie-onderhandelingen. Dat lag deels aan het feit dat meerdere NSC-fractieleden eigenlijk gruwden van een samenwerking met de PVV/Wilders. Dat was al te merken aan de uitslag van de verkiezing van de Kamervoorzitter, waarbij zeker 10 leden niet op Bosma hadden gestemd.

Dat zorgde er o.a. voor dat in het uiteindelijke regeerakkoord een aantal belangrijke onderwerpen als vrije kwesties werden geformuleerd.

De personele invulling was een veel groter obstakel dan bij eerdere formaties. Dat kwam door twee belangrijke punten:

• Noch NSC, noch VVD stemden in met Geert Wilders als premier. Alleen door van het premierschap af te zien kon Wilders ervoor zorgen dat het kabinet er kwam.
• Omdat het vervullen van een functie voor de PVV in provincies of gemeentes voor 2023 gegarandeerd zorgde voor een verslechtering van je loopbaankansen waren er weinig PVV-ers met bestuurservaringen in de politiek.

Hoewel een deel van de worstelingen over dit onderwerp achter de schermen gebeurde, zorgde datgene wat er wel naar buiten kwam bij de formatie voor onrust, die weer terugsloeg op de formatie zelf. Het zorgde er zelfs voor dat de onderhandelingen een tijdje werden gestopt.

Bij de keuze voor de premier kwam dit ook al samen. Plasterk bleek de “makkelijkste” optie, maar – zeker gezien zijn ervaringen tijdens de formatieonderhandelingen – aarzelde hij om die positie in te nemen. Het enige andere haalbare alternatief was Mona Keijzer. We weten inmiddels hoe dat afliep.

Ten aanzien van de meeste andere posities koos men noodgedwongen (althans voor politiek Den Haag) voor een aanpak, waarbij het veel minder ging om politici die een bewindspositie door trouwe dienst verdienden, maar om deskundige buitenstaanders.  Ook als ze geen lid waren van één van de vier formerende partijen.

Daardoor trad het kabinet pas in de lente van dit jaar aan. Net op tijd om te zorgen dat Mark Rutte secretaris van de NAVO kon worden.

Kabinet

Zowel de heftige internationale als nationale ontwikkelingen zetten een extra druk op het nieuwe kabinet. Hoewel er plannen waren die kiezers van de vier deelnemende partijen positief beoordeelden, bleek het in de praktijk vrijwel onmogelijk te zijn om ze in te voeren. Er was grote tegenstand vanuit de linkerkant van de kamer, maar ook vanuit de instituties in Nederland, die vooral geleid werden door bestuurders met sympathie voor D66, PvdA of GroenLinks. Ook de ontwikkelingen binnen de EU zorgden voor extra complicaties. Dat kwam door de uitslag van de Europese Parlementsverkiezingen van 9 juni.

De uitslag van die verkiezingen was, niet alleen in Nederland, een bevestiging van de trends die overal in Europa al eerder waren te zien. Een ruk naar rechts. In Nederland had de PvdA in 2019 (met Timmermans als lijsttrekker) nog 19% gehaald. Daar kwam de combi PvdA/Groen Links niet aan. En de PVV, die toen maar 4% had gehaald (doordat FVD toen 10% haalde), bevestigde de trend van de laatste maanden in de peilingen.

De uitslag van die verkiezingen over heel Europa zorgde ook voor een enorme puzzel voor de regeringsleiders t.a.v. de vorming van de Europese Commissie. Met name wie de voorzitter zou gaan worden. De wisseling van de wacht in het Europese Parlement en de impasse rondom de samenstelling van de Europese Commissie zorgden ook voor vertragingen in Nederland bij het voorgenomen beleid.

Dit leidde er o.a. toe dat de begrotingsbesprekingen voor 2025 in de zomer zeer stroef verliepen. Niet alleen tijdens die besprekingen, maar ook tijdens en na de Algemene Beschouwingen liep het kabinet langs de rand van de afgrond.

Steeds meer werd, gezien de internationale ontwikkelingen, aangedrongen op een nationaal kabinet. Mede door die internationale ontwikkelingen was vrijwel iedereen het erover eens dat nieuwe Tweede Kamerverkiezingen weer voor uitstel zouden zorgen en per saldo niets zouden oplossen.

Slotsom

Daarmee eindigt Nederland politiek en bestuurlijk in een nog grotere impasse dan waarin het zich eind 2023 bevond. Nog meer werd men ervan overtuigd dat het systeem, zoals het in Nederland (en de meeste andere democratieën) was opgetuigd, eerder het probleem was dan de oplossing.

In diverse landen had dat al tot extra onrust geleid met ingrijpende consequenties. Waarbij in de kern de bevolking zich los wilde maken van de impact van Europese en nationale beslissingen, waardoor de menselijke maat verloren ging. En het lijkt erop dat ons in Nederland in 2025 hetzelfde te wachten staat. Niet voor niets hebben degenen die in de zorg werken aangekondigd zelfstandig de helft van de formulieren die ze moeten invullen, niet meer te doen. Een voorbeeld dat bij andere beroepsgroepen ook navolging lijkt te gaan hebben, waarbij men de van boven opgelegde bureaucratie van zich wil afwerpen.

Wat is het toch triest, dat de partijen tijdens de kabinetsformatie begin dit jaar niet inzagen hoe de ingrijpende ontwikkelingen in binnen- en buitenland, en de gevolgen van de Europese Parlementsverkiezingen, anno 2024 een nieuwe aanpak vereisten. En over hun eigen schaduw gingen springen, in het belang van Nederland en de Nederlanders. En dan door de wijze waarop de regering gevormd werd en de posities werden ingevuld hadden laten zien dat er echt een ingrijpend andere bestuurscultuur was aangebroken.

Dat lijkt de laatste kans geweest te zijn om nog goedschiks tot veranderingen te komen.

Ondanks de zeer sombere conclusies en vooruitzichten wens ik u een gezond 2025 met de wens dat u in uw relatie tot uw naasten en degenen met wie u een band hebt, geluk en bevrediging blijft vinden. Want juist in zulke sombere tijden is het belangrijk om voor de mensen die dicht bij u staan, goed en opofferend te zijn.