Een jaar vóór de epidemie heeft het Rijk een Denktank Desinformatie opgericht. De groep bestaat uit minimaal 35 prominente influencers. Zij mengen zich in het publieke debat op social media, televisie, in kranten en vakbladen. De deelnemers, waaronder wetenschappers en communicatie-experts, beïnvloeden het publiek over de vermeende positieve effecten van coronavaccins, in samenwerking met onder andere RIVM, CBG, GGD, Lareb, IVM, IGJ en techbedrijven zoals Facebook, Google, YouTube en Twitter. De denktank heeft een vertrouwelijk karakter. Dit blijkt uit een reconstructie met wob-documenten en andere officiële overheidsbronnen.
Het onderzoek is van Cees van den Bos en Daniël van der Tuin
Sinds het uitroepen van de epidemie treden veel Bekende Nederlanders en allerlei deskundigen in de media naar voren om het officiële narratief van het Rijk te verkondigen. Eerder werd al bekend dat de autoriteiten hiervoor influencers uit het artiestencircuit inhuurde. Zij kregen duizenden euro’s per bericht op social media betaald. Ook bleek uit wob-documenten dat er bij het ministerie van Volksgezondheid een Denktank Desinformatie actief is.
Deze groepering houdt zich bezig met het ondermijnen van kritische geluiden over vaccins op social media. De denktank is onderdeel van de Vaccinatiealliantie. Hierbij zijn minimaal 100 personen betrokken. Ondanks de vele inspanningen, waaronder debunken, prebunken, het opheffen van social media accounts, verwijderen van berichten en video’s en het op grote schaal wegfilteren van kritische geluiden met algoritmes is de denktank niet geslaagd in haar doel: de vaccinatiebereidheid voor het Rijksvaccinatieprogramma is in 2022 namelijk met één tot twee procentpunt gedaald.
- De denktank is op 15 april 2019 voor het eerst bijeengekomen. De groepering heeft een vertrouwelijk karakter en is een initiatief van het ministerie van Volksgezondheid. Het doel is om het belang van vaccins te promoten.
- De denktank bestaat uit minimaal 35 medische, wetenschappelijke en communicatie-experts, alsmede bloggers, zorgverleners en beleidsmakers. Ze reageren vrijwillig op vermeende desinformatie of misinformatie over vaccins.
- Deelnemers van de denktank nemen deel aan het publieke debat op social media, televisie, in kranten en vakbladen.
- Ze bellen de redactie van kranten en tijdschriften om informatie in artikelen te corrigeren. Ook organiseerden de deelnemers een symposium voor journalisten met de Nederlandse Vereniging van Journalisten (NVJ).
- In de denktank zitten deelnemers van universiteiten, ziekenhuizen, TNO en functionarissen van Lareb, CBG, RIVM, GGD, IVJ en IVM.
- Een andere groep deelnemers bestaat uit de grote techbedrijven, waaronder Google en Facebook. De denktank heeft ook contact met Twitter en YouTube.
- Zorgverleners uit de denktank wijzen op het belang van vaccins en spreken collega’s aan op onwelgevallige informatie over vaccinatie.
- Deelnemers staan voortdurend met elkaar in contact en delen informatie met elkaar. De deelnemers stemmen reacties op elkaar af als ze te maken hebben met onwelgevallige informatie.
- Het ministerie van Volksgezondheid of een andere entiteit heeft wekelijks contact met deelnemers van de denktank.
- In het jaar vóórdat de denktank actief werd, was de vaccinatiegraad van het Rijksvaccinatieprogramma gestegen. Maar in 2022 is de vaccinatiegraad met 2 procentpunt gedaald.
op 19 oktober 2018 schrijft staatssecretaris van Volksgezondheid Paul Blokhuis een brief aan de Tweede Kamer over het actieplan ‘Verder met vaccineren’. Volgens Blokhuis is de vaccinatiegraad voor vaccins uit het Rijksvaccinatieprogramma dan al drie jaar aan het dalen. Hij is van mening dat dit een zorgelijke ontwikkeling is. De bewindsman noemt ook een aantal redenen waarom de vaccinatiebereidheid is afgenomen: toenemende zorgen over de veiligheid van injecties, de overtuiging dat vaccins niet werken en het idee dat de kans op het oplopen van een besmettelijke ziekte waartegen geïnjecteerd wordt klein is.
Blokhuis wil maatregelen nemen om de vaccinatiebereidheid te vergroten. Daarom heeft het ministerie van Volksgezondheid (VWS) gesprekken gevoerd met verschillende belanghebbenden, zoals ouders, artsen, zorgverleners en belangenorganisaties. Na deze gesprekken ziet het ministerie een ‘solide basis om met elkaar in gesprek’ te gaan over vaccinaties. Alle partijen die het belang van injecties willen benadrukken worden vervolgens uitgenodigd om deel te nemen aan de Vaccinatiealliantie.
De alliantie gaat begin 2019 van start. Dit is een jaar voordat de epidemie wordt uitgeroepen. Uit officiële cijfers blijkt echter dat de vaccinatiegraad in 2018 alweer was toegenomen naar 91,3 procent: meer kinderen hadden alle vaccinaties ontvangen dan in het voorgaande jaar. Deze toename had dus niets te maken met inspanningen van de Vaccinatiealliantie en de Denktank Desinformatie, want deze initiatieven gingen pas in 2019 van start.
De Vaccinatiealliantie gaat zich vanaf 26 maart 2019 richten op zes actielijnen. Blokhuis benadrukt aan de Tweede Kamer dat het ministerie van VWS weliswaar veel belang hecht aan grondrechten, zoals het recht op lichamelijke integriteit en onaantastbaarheid van het lichaam. Maar hij zegt ook dat er meer verplichtende maatregelen worden overwogen, wanneer de daling van de vaccinatiegraad binnen het Rijksvaccinatieprogramma aanhoudt. Op dat moment ziet de bewindsman echter nog voldoende ruimte om het draagvlak voor het Rijksvaccinatieprogramma met andere maatregelen te vergroten. Drang- en dwangmaatregelen rond injecties uit het Rijksvaccinatieprogramma zijn op dat moment dus wél een denkrichting van het ministerie.
Volgens Blokhuis zijn er mensen actief die doelbewust misvattingen over vaccins verspreiden, via internet of in gesprekken met ouders. Hij is van mening dat dit kan dit leiden tot onzekerheid of onduidelijkheid bij ouders en tot onnodige gezondheidsschade bij kinderen. Om hier antwoord op te bieden wordt daarom een team van ‘onafhankelijke’ experts in het leven geroepen: de Denktank Desinformatie. De groepering bestaat uit minimaal 35 deelnemers en moet onder andere via bestaande social media accounts weerwoord gaan bieden aan onwelgevallige informatie over injecties. De denktank komt op 15 april 2019 voor de eerste keer bij elkaar. Dit is elf maanden vóór het uitroepen van de pandemie door de Wereldgezondheidsorganisatie WHO.
In een brief aan de Tweede Kamer laat Blokhuis weten dat het ministerie van VWS gaat uitzoeken wat de rol van de Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd (IGJ) is bij het adresseren van onjuiste informatie. De inspectie is tevens deelnemer aan de denktank. Volgens Blokhuis heeft de IGJ aanvankelijk weinig mogelijkheden om op te treden tegen onwelgevallige uitlatingen wanneer er geen productnamen worden genoemd of medische claims worden gedaan. Blokhuis wil daarom gaan uitzoeken of het mogelijk is om de rol van de inspectie aan te passen, bijvoorbeeld door de inspectie meer bevoegdheden te geven.
De Denktank Desinformatie komt aanvankelijk iedere drie maanden bij elkaar. In april 2019 heeft het gezelschap de uitgangspunten uitgedacht. Drie maanden later wordt de taakverdeling van de deelnemers afgestemd. Er wordt dan afgesproken wat iedereen gaat doen vanuit ‘zijn eigen rol en functie‘. Wie er in de denktank zitten is tot op heden niet via officiële communicatie naar buiten gebracht. De reden hiervan is zeer waarschijnlijk dat de denktank een ‘vertrouwelijk karakter’ heeft.
Uit een wob-document van 25 augustus 2020 valt echter af te leiden dat er op dat moment sprake is van een breed collectief, bestaande uit onder meer gezondheidsprofessionals, medewerkers van vier universiteiten, medewerkers van het Radboud universitair medisch centrum en Ziekenhuis Rivierenland, onderzoekers van TNO en ambtenaren van verschillende instanties, zoals bijwerkingencentrum Lareb, Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) en de Gemeentelijke Gezondheidsdienst (GGD). In de denktank bevinden zich ook deelnemers die op hun privé e-mailadres worden aangeschreven.
De denktank van het ministerie van VWS bevat naast prominente influencers ook een andere deelnemersgroep: de grote techbedrijven. In het eerste halfjaar van 2019 heeft het ministerie van VWS contact opgenomen met Facebook en Google. Met deze platformen is dan gesproken over hun rol bij het publiceren van ‘betrouwbare wetenschappelijke informatie’ over vaccins. Maar het gaat verder: Blokhuis schrijft aan de Tweede Kamer dat techbedrijven ook uit eigen beweging maatregelen nemen om bepaalde informatie minder prominent zichtbaar te maken op hun platformen. Dit kan bijvoorbeeld door algoritmes te gebruiken, die ‘desinformatienarratieven’ of bepaalde bronnen, kanalen en websites automatisch onderdrukken.
Het ministerie van VWS heeft volgens Blokhuis een faciliterende rol bij de denktank: het organiseert bijeenkomsten en brengt leden in contact met andere partijen. Volgens de staatssecretaris werken de experts uit de Denktank Desinformatie op eigen initiatief samen. De denktank wordt aan de leden van de Tweede Kamer gepresenteerd als een groep autonoom handelende personen. Maar het ministerie is wél de initiatiefnemer van de denktank. Enige tijd later wordt de denktank bovendien een vehikel binnen de communicatiestrategie van het Rijk rond coronavaccinaties. Uit wob-documenten blijkt dat het ministerie van Volksgezondheid óf een andere entiteit tijdens de epidemie wekelijks overleg voert met de deelnemers van de denktank. De onafhankelijkheid van de groep experts valt dus te bezien.
Blokhuis legt ook uit waar de werkzaamheden van de experts toe moeten leiden: “veel individuele acties gericht op hetzelfde doel zullen uiteindelijk resultaat opleveren”. Naast het weerspreken van kritische geluiden over vaccins op social media, houdt de denktank zich ook bezig met het verbeteren van de vindbaarheid van informatie bij het Rijk. Het beoogde resultaat is dus om kritische geluiden te ondermijnen en het officiële narratief te versterken. Dit moet leiden tot een hogere vaccinatiebereidheid.
De inspanningen van de denktank gaan samen met censuur door de grote techbedrijven: uit wob-documenten blijkt dat er ten aanzien van injecties sinds begin 2019 nieuwe algoritmes in gebruik zijn genomen. Tijdens de epidemie is bovendien een groot aantal accounts, video’s en berichten van social media verwijderd, waaronder die van kritische kanalen, wetenschappers, medici en epidemiologen. Voor het verwijderen van accounts heeft de Nederlandse overheid een escalatiekanaal bij de platformen tot haar beschikking.
Op het moment dat de eerste coronapatiënt in China wordt aangewezen, heeft de Denktank Desinformatie haar eerste resultaten geboekt. De deelnemers zijn dan bezig met het beantwoorden van vragen van ouders en ze gaan in tegen onwelgevallige informatie over vaccinaties. De groep heeft er dan ook voor gezorgd dat de Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd (IGJ) tien eigenaren van homeopathische sites een boete heeft gegeven. Daarnaast heeft de denktank er voor gezorgd dat Facebook, Instagram, Twitter en andere social media kanalen acties ondernemen om onjuiste informatie over injecties tegen te gaan, zoals het tonen van een waarschuwing. Deze methodiek wordt enige tijd later op grote schaal gebruikt tijdens de epidemie.
Op 29 januari 2020 schrijft Blokhuis aan de Tweede Kamer dat de vaccinatiegraad voor verschillende vaccinaties aan het stijgen is. Hij verwacht dat het voortzetten van de acties uit ‘Verder met vaccineren’ een bijdrage zal leveren aan een verdere verhoging van de vaccinatiegraad. De staatssecretaris schrijft dat de Denktank Desinformatie inmiddels verschillende keren bij elkaar is geweest en dat de groepering zal worden voortgezet. Ook heeft het RIVM dan extra capaciteit aangetrokken om via de website en sociale media weerwoord te kunnen geven op ‘feitelijke onjuistheden’.
Kort voordat de epidemie wordt uitgeroepen heeft het Rijk aardig wat werk gemaakt met haar activiteiten tegen vermeende desinformatie: naast de denktank en de Vaccinatiealliantie is er dan ook een samenwerking gestart tussen de ministeries van Volksgezondheid, Binnenlandse Zaken en Justitie en Veiligheid met betrekking tot zogenaamde bewustwording bij het publiek over desinformatie. Volgens Blokhuis zijn de deelnemers van de Denktank Desinformatie dan niet alleen meer actief op social media; zij roeren zich nu ook ook op televisie, in kranten en vakbladen.
Vanaf 11 maart 2019 is er volgens de WHO sprake van een pandemie. In Nederland is dan toevalligerwijs nét een organisatie aangekleed en opgeschaald die weerwoord kan gaan bieden tegen kritische geluiden over vaccins via social media en de massamedia. Achter de schermen worden door het Rijk al snel miljardendeals gesloten met vaccinfabrikanten. De derde bijeenkomst van de Vaccinatiealliantie in maart van dat jaar wordt geannuleerd vanwege coronamaatregelen. Maar dit heeft geen effect op de werkzaamheden. Blokhuis schrijft hierover: “het ministerie zet zich – samen met de deelnemers – in om ook in deze periode het belang van vaccineren te benadrukken.”
Volgens Blokhuis komt het belang van vaccineren in de coronatijd, waarin men op zoek is naar een coronavaccin, nadrukkelijk naar voren bij het algemene publiek. Het vaccinatiedenken is dan ook flink aangewakkerd door de autoriteiten; onder andere via de de grootschalige publiekscampagne ‘Alleen samen’ in de massamedia. Hierbinnen vallen ook allerlei deelcampagnes voor aspecten rond het coronabeleid, zoals testen op het coronavirus, de CoronaMelder app, mondkapjes en veilig reizen naar school. Ondertussen werkt de Denktank Desinformatie aan een actieplan tegen onwelgevallige informatie over coronavaccins.
Tijdens de epidemie neemt de censuur verder toe: zo heeft Facebook zijn aanpak rond desinformatie gerelateerd aan het coronavirus aangescherpt. Het techbedrijf heeft gebruikers bijvoorbeeld proactief gewezen op informatie van rijksoverheid.nl. Dit is dan overigens geen nieuw fenomeen: een maand vóór het uitroepen van de epidemie was Twitter al in verschillende landen content over het coronavirus gaan modereren.
In de eerste maanden van de coronatijd heeft de Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd (IGJ) ook boetes uitgedeeld aan bedrijven die online reclame maakten voor niet-geregistreerde homeopathische middelen die zouden helpen tegen ziektes uit het Rijksvaccinatieprogramma en in één geval het coronavirus. Tegelijkertijd heeft bijwerkingencentrum Lareb haar website uitgebreid met een kennisbank over bijwerkingen. Inmiddels zijn er ruim 229 duizend meldingen verwerkt van meer dan 1,1 miljoen bijwerkingen.
Tot op heden hebben de autoriteiten nergens duidelijk vermeld welke instanties betrokken zijn bij het ‘voorkomen en ontmaskeren van desinformatie’ via de Denktank Desinformatie. Uit diverse officiële bronnen komt dit nu echter duidelijk naar voren: zoals eerder vermeld zijn in ieder geval de Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd (IGJ), het College ter Beoordeling van Geneesmiddelen (CBG) en het RIVM actieve deelnemers. Ook het bijwerkingencentrum Lareb is actief in de denktank, blijkens een brief van Minister de Jonge van Volksgezondheid. Uit wob-documenten blijkt dat ook de GGD, Nederlandse Influenza Stichting en Instituut Verantwoord Medicijngebruik (IVM) in de denktank actief zijn.
Wanneer de eerste Nederlanders in januari 2021 worden geïnjecteerd met het coronavaccin, wordt meer informatie prijsgegeven over de achtergrond van de deelnemers. Blokhuis schrijft aan de Tweede Kamer dat de denktank bestaat uit medische, wetenschappelijke en communicatie-experts die op onafhankelijke, vrijwillige basis reageren op desinformatie of misinformatie. Uit wob-documenten blijkt dat er ook bloggers, zorgverleners en beleidsmakers bij de denktank zijn betrokken. Volgens Blokhuis staan de deelnemers voortdurend met elkaar in contact en delen zij informatie met elkaar. De deelnemers stemmen onderling reacties met elkaar af, wanneer zij onwelgevallige informatie aanpakken.
Ook de principes van de Denktank Desinformatie worden duidelijk uit wob-documenten: de deelnemers worden ingezet om het belang van vaccineren te promoten. Ze spreken zich uit in de geschreven pers en op televisie en ze bellen de redactie van kranten en tijdschriften om informatie in artikelen te corrigeren. Ook hebben de deelnemers een symposium voor journalisten georganiseerd met de Nederlandse Vereniging van Journalisten (NVJ). Hierbij zijn journalisten bijgepraat over vaccins en de ‘verantwoordelijkheid’ van journalisten daarbij. Tegelijkertijd wijzen zorgverleners uit de denktank op het belang van vaccineren en ze spreken collega’s aan op het promoten van homeopathische profylaxe en onjuiste informatie over vaccinatie.
Wanneer de campagne voor coronavaccins in volle gang is, ziet het ministerie van Volksgezondheid zich volgens staatssecretaris Blokhuis geconfronteerd met een ‘stroom aan mis- en desinformatie’ over vaccins. Het antwoord hierop is actieve bestrijding, waarbij een rol is weggelegd voor het ministerie van VWS en haar Denktank Desinformatie, aldus Blokhuis in een brief van 1 juni 2021.
De denktank heeft vervolgens ervaringen met elkaar gedeeld. Zo kreeg de denktank berichten binnen over artsen met een uitgesproken mening over coronavaccins, de mogelijke aansprakelijkheid van artsen bij complicaties na vaccinatie en over bijwerkingen van coronavaccins. De denktank heeft deze berichten doorgezet en waar nodig is actie ondernomen, bijvoorbeeld door de Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd (IGJ), Twitter en Facebook. Acties bestonden uit het toevoegen van een inhoudelijke reactie met ‘juiste’ informatie, een link naar ‘juiste’ informatie, een check op de feiten, of in sommige gevallen tot het blokkeren van onjuiste informatie.
De desinformatieaanpak van het Rijk rond coronavaccins ontspoort al snel nadat de eerste injecties zijn toegediend. Het officiële narratief moet immers voortdurend worden aangepast naar de nieuwe realiteit, terwijl critici de feiten over de matige effectiviteit van vaccins eenvoudig opdiepen in officiële overheidsdocumenten uit binnen- en buitenland. Minister De Jonge van Volksgezondheid zegt in een debat op 14 juli 2021 over de aanpak: “We hebben een hele desinformatieaanpak en we doen veel, bijvoorbeeld via de website coronavaccinatie.nl, via de Denktank Desinformatie, via de coalitie TechTegenCorona, via het prebunken van allerlei desinformatie en via het promoten van een desinformatiegang op slechtnieuws.nl.”
In een debat in de Eerste Kamer zegt Minister De Jonge op 3 september 2021 dat hij persoonlijk betrokken is bij het bestrijden van desinformatie: de hoogste functionaris van het ministerie van Volksgezondheid zegt zelf uitleg te geven in de maatschappelijke en politieke debatten als er sprake is van onwelgevallige informatie. Zoals bekend heeft Minister de Jonge zelf echter veelvuldig onjuiste informatie verspreid. Onder andere door in het najaar van 2021 in de massamedia te verkondigen dat er sprake was van een ‘epidemie van ongevaccineerden’, ‘geen begrip te hebben voor ongevaccineerden’ en ‘maatregelen voor ongevaccineerden niet uit te sluiten’.
Dit was aantoonbaar niet het geval: in november 2021 was bijvoorbeeld 66 procent van de opgenomen coronapatiënten volledig gevaccineerd, blijkens antwoorden van De Jonge op Kamervragen. De minister van Volksgezondheid bleef ongevaccineerde burgers echter intimideren en het publiek bespelen, terwijl officiële overheidsdata al geruime tijd lieten zien dat coronavaccins geen transmissie en nauwelijks tot geen ziekte of ziekenhuisopnames voorkomen. Tegen De Jonge deden vervolgens 70 duizend burgers aangifte van bedreiging.
De denktank werd in 2019 opgericht om de vaccinatiegraad voor het Rijksvaccinatieprogramma te verhogen. Al snel ging de denktank zich ook richten op het promoten van coronavaccins. De vraag is of de denktank geslaagd is in haar initiële doelstelling. Dat blijkt niet het geval te zijn: de vaccinatiegraad was in 2018 en de hierop volgende jaren nog toegenomen. Maar in 2022 was deze volgens het RIVM flink gedaald. Een aangedragen reden voor de afname zijn de coronamaatregelen. Maar het Rijksinstituut schrijft ook: “Als we de vaccinaties meetellen die wat later zijn gegeven dan normaal, is de vaccinatiegraad in 2022 voor de meeste vaccinaties nog steeds lager dan een jaar eerder; de afname is één tot twee procentpunt.”
De Denktank Desinformatie werd opgericht toen de vaccinatiegraad van het Rijksvaccinatieprogramma alweer toenam. Deze vaccinatiegraad is in 2022 afgenomen, ondanks of dankzij de denktank. Uit wob-documenten blijkt niet dat de denktank is ingezet om gezondheidsredenen. Naar het zich laat aanzien is de groepering wel ingezet om het regeringsbeleid rond coronavaccins uit te dragen en te verdedigen door kritische stemmen aan te pakken. Gezien de onzekerheid over het effect en de risico’s van vaccins op de volksgezondheid, lijkt het een uiterst dubieus besluit van het ministerie van Volksgezondheid om een eenzijdige groep met 35 prominente influencers in te zetten in de massamedia en op social media om het belang van vaccins te promoten.
