De coronacrisis is door politici aangegrepen om een gezondheidspaspoort te introduceren. Terwijl gezondheidswetenschappers al vroeg kritiek hadden op het coronapaspoort, lobbyden IT-bedrijven en de Europese Unie al in een vroeg stadium voor een dergelijk paspoort. Ook voormalig minister De Jonge wilde een coronapaspoort, maar onderbouwing hiervoor kon het RIVM niet geven. Dit beeld komt naar voren uit onderzoek in wob-documenten, die over de eerste maanden van de coronacrisis zijn vrijgegeven.

Het onderzoek is van Aukema, Van der Vegt, Van den Bos en Van der Tuin.

Uit onderzoek blijkt dat er in de eerste maanden van de coronacrisis druk werd gecommuniceerd over coronapaspoorten. Terwijl het ministerie van VWS Nederlandse burgers via factcheckers wijs maakte dat hiervan geen sprake was, voerde minister De Jonge gesprekken met hooggeplaatste ambtenaren over een coronapaspoort. Dit ging in tegen het advies van gezondheidsautoriteiten, zoals het Imperial College London en RIVM.

10 april 2020: Apple en Google lanceren exposure notifications

Vier weken na het uitroepen van de pandemie door de WHO, lanceren de techgiganten Apple en Google de zogenaamde “exposure notification”, ook wel bekend als blootstellingsmelder. Deze technologie maakt het mogelijk om apps van gezondheidsautoriteiten aan te sluiten op het besturingssysteem van smartphones. Vervolgens kunnen apps, zoals de coronamelder, op een telefoon communiceren en bijvoorbeeld een melding versturen wanneer iemand in aanraking is gekomen met een “besmet” persoon.

De volgende dag: Nederlandse tender voor coronamelder app

Vervolgens doet het ministerie van Volksgezondheid op 11 april een marktuitvraag onder aanbieders van apps, voor digitale ondersteuning bij bron- en contactonderzoek. Maar de reikwijdte van de tender gaat een stap verder: ook andere digitale oplossingen die kunnen helpen om de “onzichtbare vijand” te bestrijden, mogen worden ingeschreven.

660 IT-bedrijven melden zich hiervoor aan

Het ministerie krijgt veel reacties: na enkele dagen hebben zich maar liefst 660 IT-bedrijven gemeld voor het ontwikkelen van de beoogde app. Na een administratieve fase worden hierna 63 initiatieven voorgelegd aan een groep experts met kennis van epidemiologie, gezondheidszorg, privacy, informatiebeveiliging en ICT. Na de “expertforumfase” blijven er nog zeven kandidaten over. Zij mogen op 18 april mee doen aan de appathonfase. Dit is een evenement waarbij de overgebleven zeven apps worden getest en verbeterd.¹

IT-bedrijven tenderen met coronapaspoort

Onder de inschrijvers voor de coronamelder bevinden zich ook bedrijven die een coronapaspoort aanbieden als oplossing. In de wob-documenten bevindt zich bijvoorbeeld een voorstel van Daniel de Rijk, die een digitaal vaccinatiepaspoort op basis van vaccinatiestatus aanbiedt. Aanbieder Sjoerd van der Hoorn biedt een app aan op basis van immuniteitsstatus, met de functionaliteit van een coronapaspoort. Beide voorstellen halen de appathonfase niet. Het laat wel zien dat het begrip “coronapaspoort” opmerkelijk vroeg leeft in de IT-community.

Ontwerpen die lijken op latere coronapaspoort

Het onderzoeksteam ontdekte in de wob-documenten dat tijdens de tender schetsen van een app zijn aangeboden, die veel overeenkomsten vertonen met het coronapaspoort, zoals dit in september 2021 is uitgerold. Het vroege ontwerp toont namelijk een immuniteitspaspoort met een QR-code, de mogelijkheid om een andere QR-code te scannen en het bevat ook het “groene vinkje”. Het enige duidelijke verschil is dat het uiteindelijke coronapaspoort is ingevoerd op basis van vaccinatiestatus.

Overheid gaat zelf coronamelder bouwen

De appathon, waarvoor onder meer Accenture, Capgemini en DDT Consortium² zijn uitgenodigd, leidt niet tot resultaat. De Autoriteit Persoonsgegevens kan na de appathon namelijk geen van de zeven apps beoordelen, omdat het ministerie van VWS geen duidelijke privacykaders heeft gesteld.³ Het gevolg is dat alle apps worden afgekeurd en dat de overheid zelf een app gaat ontwikkelen in samenwerking met externe deskundigen, zoals Technisch Architect Dirk-Willem van Gulik.⁴

Adviseur: lage IC-capaciteit als frame voor apps gebruiken

De officiële specificaties van de coronamelder zijn echter duidelijk: deze app mag niet uitgroeien tot een coronapaspoort, zo valt op te maken uit de officiële specificaties van 10 mei 2020. Op dezelfde dag is er echter communicatie tussen de Belastingdienst (één van de ontwikkelaars van de coronamelder) en een externe deskundige, die vragen stelt over de wettelijke inbedding van zowel een coronapaspoort als de coronamelder.

De deskundige, waarvan de naam niet bekend is, reikt ook ideeën aan waarmee het Rijk zo veel mogelijk burgers kan aansluiten op corona-apps. Dit moet volgens de adviseur gebeuren door “gebruik te maken van framing en in te spelen op de lage IC-capaciteit”. De adviseur stelt vast dat er behoefte is voor een nieuw frame voor corona-apps, omdat “uit de lockdown komen” uitgewerkt raakt als argument om mensen te beïnvloeden.

Imperial College London: bezwaren tegen coronapaspoort

De onderzoekers observeren dat er in een vroeg stadium van de crisis opvallend vaak over een coronapaspoort wordt gecommuniceerd binnen het Rijk. Maar de wens voor een paspoort komt duidelijk niet uit de gezondheidswetenschap. Op 23 april ontvangt het Rijk bijvoorbeeld een publicatie over coronapaspoorten, dat is opgesteld door het Covid-19 Response Team van het Imperial College London: het ziet vooral technische en ethische bezwaren.

De Britse universiteit schrijft dat mensen die niet immuun zijn toch een paspoort kunnen krijgen, omdat de PCR-test niet waterdicht is. Anderzijds komen mensen die op een natuurlijke wijze immuniteit verkrijgen, niet in aanmerking voor een paspoort. Daarnaast heeft het team zorgen met betrekking tot fraude en discriminatie. Kortom: de universiteit stelt al vroeg tijdens de crisis vast dat een coronapaspoort schijnveiligheid biedt en zorgt voor polarisatie en uitsluiting.

Covipass meldt zich: biometrisch paspoort

Terwijl de gezondheidswetenschap duidelijk is dat coronapaspoorten geen bijdrage leveren, wordt de Nederlandse overheid benaderd door IT-bedrijven die digitale oplossingen aanbieden. Onder hen bevindt zich “Covipass”, dat herhaaldelijk opduikt in de wob-documenten. Een vertegenwoordiger van dit product meldt zich op 30 april 2020 bij het ministerie van Volksgezondheid en enkele dagen later bij het RIVM. Covipass⁵ wil een gesprek over haar biometrische paspoort, dat onder andere de geschiedenis van antistoffen en PCR-testen kan bijhouden.

Covipass wellicht dé app waar Hugo De Jonge naar op zoek is

Uit de documentatie van Covipass blijkt dat de app reeds bij verschillende projecten van de Verenigde Naties is gebruikt. De app kan ook detecteren wanneer iemand in de buurt van een “besmet” persoon is geweest. De Covipass geeft tevens een rood scherm wanneer een burger opnieuw moet worden getest. Alle gebruikte Covipass-technieken bieden echter een vals gevoel van veiligheid, zoals toen al bekend was.

Een ambtenaar stuurt het aanbod van Covipass door, met de opmerking: “beetje creepy, maar innovatie moet je met een open blik tegemoet treden. Wil jij er eens met jouw brains op kauwen?” Hierop volgt een opmerkelijke reactie: “de Covipass lijkt me heel slim en wellicht is dit wel dé app waar minister De Jonge naar op zoek is.” Na een opsomming van de (schijn)voordelen van de Covipass, besluit de ambtenaar als volgt: “de contouren van een oplossing beginnen nu langzaam duidelijk te worden en alles lijkt samen te komen. Het komt goed!”

Mei 2020: Europese Unie wil coronapaspoort

Vanuit epidemiologisch en ethisch perspectief bestaan duidelijke bezwaren tegen een gezondheidspas. Dat weerhoudt de Europese Unie er niet van om te werken aan een “vakantieprotocol”, zogenaamd om het Europese Toerisme te redden. Uit een situatieschets van 12 mei 2020 door het NCTV, blijkt dat verschillende EU-landen, waaronder Italië, rond die tijd voorstellen hebben gedaan voor een zogenaamd coronapaspoort of verplicht gezondheidscertificaat.

Commissie voor de Rechtspositie: geen coronapaspoort

Dat het gewenste coronapaspoort op gespannen voet staat met de beginselen van de Europese Unie en schijnveiligheid biedt, wordt ook binnen de eigen gelederen opgemerkt: de Commissie voor de Rechtspositie stelt namelijk op 14 mei 2020 dat een coronapaspoort geen toegevoegde waarde heeft, omdat het niets zegt over besmetting of immuniteit. Bovendien belemmert een coronapaspoort het proces van open grenzen.

Planbureaus willen coronapaspoort voor openbaar vervoer

Terwijl de gezondheidswetenschap duidelijk is, leeft het idee van een coronapaspoort bij de Nederlandse planbureaus als mogelijke oplossing om het aantal bewegingen van burgers in het openbaar vervoer te beperken. Op 18 mei 2020 sturen de planbureaus hierover een voorstel naar het Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat. De kern van het voorstel: een door de planbureaus beoogd coronapaspoort kan in het openbaar vervoer alleen worden gebruikt door Nederlandse burgers die aantoonbaar antistoffen hebben. Andere burgers worden in het voorstel van de planbureaus uitgesloten voor reizen met het OV.

RIVM: Er is geen wetenschappelijke onderbouwing

Op dezelfde dag meldt het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) zich bij het RIVM, met een verwijzing naar “aandachtspunten rond de gezondheidscrisis”. Deze zijn opgesteld na een brainstorm met minister De Jonge en “een beetje uit wat de minister vrijdag in een overleg met de directeuren van de planbureaus zei”. Tijdens deze brainstorm met de directeuren van de Planbureaus, is door De Jonge ook gesproken over een coronapaspoort.

Het beeld ontstaat dat het RIVM de wens van de minister tijdens het overleg heeft gepareerd, omdat de wetenschap het coronapaspoort op dat moment niet kan onderbouwen. Het instituut laat weten dat een coronapaspoort, gebaseerd op de aanwezigheid van antistoffen geen serieuze optie is, “omdat een positief effect niet kan worden aangetoond. Ook niet wanneer er antistoffen worden gevonden voor het coronavirus, omdat niet bekend is of iemand dan niet nogmaals besmet kan worden.”

Ministerie van VWS: geen plannen voor coronapaspoort

Uit de wob-documenten blijkt dat politici en IT-bedrijven achter de schermen lobbyen voor het coronapaspoort. Dit dringt al snel door tot het grote publiek via social media. Op 10 juni 2020 krijgt het ministerie van Volksgezondheid daarom een bericht van het Duitse DPA Factchecker, met de vraag of er aan een coronapaspoort wordt gewerkt, “die als voorwaarde wordt gesteld voor toegang tot werk, openbaar vervoer en openbare gebouwen.” Het ministerie antwoord ontkennend, zoals blijkt uit de latere publicatie van de “factchecker”.⁶

Conclusies van het onderzoek

Het ministerie van VWS was op 10 juni op de hoogte was van het EU-vakantieprotocol en de nadrukkelijke wensen van minister De Jonge. Het ministerie was zelf betrokken bij levendige discussies met de politieke top over een mogelijk coronapaspoort. Met tussenkomst van DPA Factchecker, die zich op slechts één bron heeft gebaseerd, heeft het ministerie desinformatie verspreid en het publiek onvolledig geïnformeerd.

Al in een vroeg stadium van de crisis was er geen wetenschappelijke onderbouwing voor een coronapaspoort, blijkens de opsomming van schijnveiligheden volgens de gezondheidswetenschap. Toch stortten IT-bedrijven zich op het creëren van coronapaspoorten en digitale middelen, waarover een wetenschappelijk sausje werd gegoten.

De minister van Volksgezondheid liet zich niet leiden door adviezen van bijvoorbeeld het Imperial College London en RIVM, die niets in een coronapaspoort zagen. Het tegenovergestelde was het geval: via overleggen met onder meer de planbureaus probeerde de minister zijn politieke wens door te drukken, al dan niet onder invloed van de Europese Unie.