Voor iedereen die de vaccinaties met argusogen volgt, zitten we midden in een spannend experiment. Op 19 september is de campagne voor herhaalprikken gestart. Afgelopen weekend, op 8-10-’22, verzekerde TV-minister (als we tv-dokters hebben, waarom dan geen tv-ministers) van Gezondheidszaken Marcel Levi ons er nog van dat je met het nemen van een prik jezelf wel een klein plezier doet, maar een ander misschien wel een heel groot plezier.

Als hij het nu had over een extra glas water drinken, applaudiseren op het balkon of dagelijks vitamine D3K2 nemen (niet teveel!) dan zou ik dat begrijpen. Daarvan weten we immers dat je er niet ziek van wordt. Een kleine persoonlijke moeite die voor iemand anders veel kan betekenen, waarom zou je dat niet doen? Nou, bijvoorbeeld: omdat je eraan dood kunt gaan of omdat je hartschade kunt oplopen. Daar horen we niets over. Geen enkel mogelijk neveneffect van de vaccinatie werd genoemd. Een compleet overzicht bestaat ook niet; het is te kort onderzocht en wordt al prikkend uitgebreid. Het woord ‘zeldzaam’ viel niet eens want dat zou je dan misschien moeten afzetten tegen de zeldzame ernstige gevolgen van een omikronbesmetting.

Er is ook niet gezegd dat vaccinaties in een aantal Skandinavische landen (Noorwegen, Zweden, Denemarken) niet meer worden aangeboden aan jongere leeftijdsgroepen, dat er data van meldsystemen (V-Safe) beschikbaar zijn gekomen en hoe we die moeten interpreteren, dat Florida voor een duidelijk en wetenschappelijk onderbouwd beleid heeft gekozen met selectieve vaccinaties: niets van dat alles, terwijl er toch zoveel informatie is.

“Het bestuderen van de veiligheid en doeltreffendheid van geneesmiddelen, waaronder vaccins, is een belangrijk onderdeel van de volksgezondheid. Veel minder aandacht is besteed aan de veiligheid. De bezorgdheid van veel mensen is genegeerd – dit zijn belangrijke bevindingen die aan de Floridianen moeten worden meegedeeld.”

Surgeon General Dr. Joseph Ladapo op https://floridahealth.gov

Toch wil iedereen op een of andere manier een afgewogen besluit kunnen nemen. Hoe vormen we ons dan een oordeel? Dan gaan we zelf scenario’s bedenken en modellen bouwen die we begrijpen. Er zijn scenario’s te bedenken bij effecten op korte termijn en op langere termijn. Bij beide zijn vraagtekens te zetten want het zijn niet meer dan hypotheses. Op virusvaria is het korte termijn aspect onderbelicht, wij richten ons meer op de systemische impact die op langere termijn zichtbaar wordt. Dit artikel gaat, met dank aan Theo Schetters, over een korte termijn alarm dat precies past in de langetermijn context.

Terzijde: Binnenkort meer over de vijf maanden termijn die we regelmatig in beeld brengen. Er komen nu ook uit andere delen van de wereld soortgelijke observaties. Ook andere mogelijke doodsoorzaken komen nog aan bod.

Een immunoloog luidt de noodklok

Op 9 oktober luidde Dr. Schetters opnieuw de alarmbel met een update van dezelfde grafiek, via het Twitter-account van Wouter Aukema:

Het gaat hem nu vooral om de laatste twee bolletjes in de rode lijn. Het blauwe bijna verticale stippellijntje rechts geeft het aantal vaccinaties aan (linker Y-as). Bovenstaande grafiek zoomt in op het roodomkaderde deel in de grafiek hieronder. (Kleine verschillen laten we even buiten beschouwing). In beide grafieken zien we uiterst rechts in de laatste twee weken een flinke jump omhoog, bijna vanaf de basislijn.

Immunoloog Theo Schetters verdient grote waardering voor zijn inzet en de manier waarop hij altijd rustig en bedachtzaam zijn standpunten kenbaar maakt. Waren er maar meer wetenschappers die durfden op te roepen tot betrouwbare monitoring, onafhankelijke evaluatie en onderzoek, met de kundigheid en de bedachtzame toon van Theo Schetters.
We moeten als coronacritici op eieren lopen. Terwijl grote dagbladen de ene blooper na de andere publiceren, worden critici op social media niet alleen afgerekend op wie ze zijn (het ad hominem argument is veruit favoriet) maar op elke uitglijder, een onvertogen woord of een loos alarm. Dat is schadelijk voor iedereen die het coronabeleid wil verbeteren. Voor een wetenschappelijk of zelfs maar verstandig en onderbouwd discours hebben we het klimaat niet meer in Nederland.

Ik pleit dus voor voorzichtigheid, zelfs als het om de uiterst discutabele vaccinaties gaat. In dit specifieke geval vrees ik dat we moeten oppassen om niet in dezelfde onzinnige doemscenario-retoriek te vervallen als het OMT. Vandaar dit enerzijds relativerende, anderzijds nog alarmistischer geluid van mijn kant. Ik wil de Keulemansen van deze wereld graag voor zijn, met due diligence en context.

De kans op loos alarm

Natuurlijk zien we in beide grafieken een stijging vanaf 7, die begint als de vaccinatiecampagne van start gaat. En de sterftestijging is verhoogd in precies de groepen die gevaccineerd zijn. Ook dat is een verontrustend signaal. Maar laten we de rust proberen te bewaren en kritisch te kijken. Wat is er eventueel tegenin te brengen?

1. Het sterfteniveau past in de langetermijn-trend
   We hadden uitgerekend in de week voorafgaand aan de herhaalcampagne een relatief lage oversterfte van ca. 7 per dag. In tijden is die niet zo laag geweest. De gemiddelde oversterfte per week is de laatste 20 weken namelijk ca. 40 mensen per dag. Die lage weeksterfte lag dus ver onder het gemiddelde van de voorafgaande weken, inclusief de zomer. En dat in oktober! Een opvallende afwijkende dip dus, het zou ook zomaar een administratieve oorzaak kunnen hebben.
   In de afgelopen twee weken is die dip weer bijgetrokken tot het trendniveau zoals we dat al een tijd waarnemen (blauwe stippellijn). Die trend is op zich bijzonder alarmerend maar er is op dit moment dus geen sprake van een plotselinge uitzonderlijke situatie. Het huidige niveau loopt in de pas met de structureel verhoogde sterfte waar virusvaria al sinds augustus 2021 de aandacht op probeert te vestigen. Er zal ook wel weer een uitschieter naar boven komen. Dat kan volgende week zijn en misschien de week daarna ook – het is simpelweg te vroeg om dit als een betekenisvolle correlatie te zien. Houdt dit weken aan dan wordt het een ander verhaal.
   Eigenlijk zou juist dit tot veel grotere onrust moeten leiden: wat nu zo alarmerend lijkt is al langer dan een jaar aan de gang…
2. Causaal verband leidt tot een onwaarschijnlijk scenario
   Op het coronadashboard wordt gemeld dat het vaccinatiepercentage onder de 60-plussers momenteel 13,3% is. Ik vermoed dat het sales team wat uit te leggen heeft bij de baas.
   Juist bij deze 60+ groep is de sterftestijging waarneembaar. Als deze correlatie is wat het lijkt, zouden vaccinaties dus direct geleid hebben tot de geobserveerde sterftestijging van de laatste twee weken. Laten we dat eens doorrekenen, bierviltje erbij.
   Als we gaan mikken op een vaccinatiegraad van bijvoorbeeld 65% (of 67%, dat is 5x zo hoog als nu) en er is een direct causaal verband, dan zal die sterfte dus navenant moeten stijgen en 5 maal zo hoog worden. Rekenend volgens de methodes die we kennen van overheidsinstituten wordt zelfs de stijging doorgetrokken (dat heet dan een ‘model’). Dat leidt tot een doemscenario zoals dat is weergegeven in onderstaande grafiek. Het zou de komende maanden zorgen voor een sterfte waarbij de Delta-golf verbleekt, maar dan met niet-coronasterfte. En dat alleen al bij het prikken van 60-plussers…!?

Wat moet het dan wel niet worden als de hele bevolking, dus alle 12-plussers worden geherhaalprikt! Nou, de vaccinatiegraad in de hele bevolking (12+) is 4,5%. Als we dat als basis nemen wordt het scenario nog veel onheilspellender, de prognose wordt nog eens 3x zo hoog als de foute prognose in de grafiek… Dat zou misschien wel geschikt zijn om heel Nederland de stuipen op het lijf te jagen, zeker de trouwe Op1-kijker – maar, beste virusvariavrienden, wij trappen daar niet in! ?

Nog een paar observaties die de wenkbrauwen doen fronsen:

3. Heel snel – maar heel weinig?
   In de huidige Herfstcampagne zijn, volgens de grafiek, in de eerste twee weken dubbel zoveel prikken gezet als in de eerste twee weken van de Lentecampagne. Het aantal sterfgevallen is echter hetzelfde. Dat betekent dus: de helft van het eerdere sterftepercentage.
   Dat lijkt dan weer tegenstrijdig met het doemscenario. Het is maar net wat je eruit wil halen: de periode is simpelweg te kort om al aan de bel te trekken.

4. Creatief correleren
   De eerste grote rode en blauwe bulten vallen mooi samen. Ze vallen overigens ook samen met een griepgolf die piekt van week 12-18. Dat is toeval, tenzij je vermoedt dat de prikken de griep hebben geïndiceerd.
   De rode na-bult in de weken 18-19-20 komt wat uit de lucht vallen (of leg de griepgrafiek er eens overheen). Daardoor is de verleiding groot om toch overeenkomstige patronen te herkennen, ook als de schaal niet 1:1 is. Zo volgt de blauwe lijn van week 18-22 onmiskenbaar de rode lijn van week 20-24. Kleiner geschaald en wat naar rechts geschoven. Het patroon matcht.

1. Wie hier een correlatie herkent (en dat is de suggestieve kracht van deze grafiek, een soort ‘template recognition’) zal moeten erkennen dat de sterfte hier eerder is dan de prikken. Een causaal verband als gevolg van de prikken is er niet. Ik was toch even gefopt met een optische illusie. Wat een toeval! Laten we niet vergeten dat de correlatie juist optisch zo goed werkt door gelijkvormigheid die we onbewust waarnemen als “dat loopt congruent, dat is wel wat!”.

5. Ouderen hebben minder last
   Wat zou het verhaal kunnen zijn achter het sterfteverloop? De blauwe lijn zakt meer in dan de rode. Een ruwe telling leert ons dat in de eerste bult (week 13) 1 op elke 650 geprikten is overleden. In week 33 zou dat sterk gestegen zijn tot 1 op elke 160 geprikten! Het patroon is dan wel suggestief, met evenveel optische hobbeltjes en ‘met elke booster wordt het erger’, maar hoe kan het dat de jongeren en minder kwetsbaren, later geprikt, vier keer zo vaak overlijden als de eerstgeprikten? Dat zou je niet verwachten.
6. Op naar 45 onverklaarde doden per dag Onder punt 3 kwamen we ongeveer op een sterfteratio per aantal prikken: dat zou in de huidige campagne neerkomen op ongeveer 1 dode op de 1.400 herhaalprikken, ongehoord veel natuurlijk. Als de totale campagne een half jaar duurt, is dat een dagelijkse oversterfte van 45 doden gedurende een half jaar (zo lang duurde de vorige campagne ongeveer). We zitten al geruime tijd op 40 per dag en daarop wordt geen actie ondernomen. Over een aantal weken zullen we zien of het is doorgetrokken naar 45 per dag. En of er dan wel actie is… wie zal het zeggen?

Over de grafieken met de arceringen

Alles boven de 100% lijn is meersterfte. De volledige paarse arcering is de coronasterfte volgens rivm. Dan valt ook de arcering met blauwe achtergrond onder de non-coronasterfte, grotendeels onverklaard.

Het effen blauw is de non-coronasterfte volgens CBS. Alle gearceerde gebieden zijn volgens CBS coronasterfte. Tussen de 100% lijn en de arcering blijft dan minder oversterfte te verklaren.

De rivm-cijfers

In deze grafiek zijn de ongecorrigeerde waarden van RIVM gebruikt. Voorheen vermenigvuldigden we die waarden omdat dat beter leek te passen in het overall beeld. Uitgaand van CBS, ontbreekt in de rivm-rapportages ca. 70% van de coronadoden. Die worden kennelijk niet apart gemeld. Het zou kunnen dat er steeds minder meldingen worden gedaan dan in het begin van de pandemie. Toen werd ongeveer 50% gemeld, nu nog maar 30%.
Rekenen met minder coronadoden levert een hogere vaccin-effectiviteit op. Maar met minder coronadoden blijven er veel meer ‘onverklaarde overlijdens’ over dan er al zijn. Mochten die vaccinatie-gerelateerd zijn dan ziet dat er misschien slecht uit voor de vaccins. Dus de vaccinaties zijn ofwel nauwelijks effectief, of ze kunnen een grote factor zijn in de oversterftegolven.

De CBS-cijfers

Wat bij de rivm-cijfers een probleem was, was de vreemde stijging van andere doodsoorzaken in tijden van verhoogde coronasterfte, zoals in nov-dec ’21, wat vragen over vaccin-gerelateerde oorzaken oproept. De CBS-cijfers passen beter bij de trendlijn die we inmiddels menen te zien.
Die CBS-cijfers hoeven we dan ook niet te ‘corrigeren’. Uitgaand van deze cijfers zijn er dus meer coronadoden zijn gevallen dan in de rivm-cijfers. Dat betekent dus ook weer dat de vaccinaties beduidend minder effectief zijn geweest dan als we de rivm-rapportages volgen. Maar ook de onverklaarde oversterfte is lager.