Leestijd: 4 minuten

De schokkende Thorbecke-lezing van Pieter Omtzigt

Niet meer kunnen slapen

Vrijdagnacht werd ik om 2 uur wakker. Ik was nieuwsgierig naar de inhoud van de Thorbecke-lezing van Pieter Omtzigt. Zelf had ik die lezing in 2013 mogen geven. Daarbij richtte ik me op de ontwikkelingen binnen het electoraat en de structuur van het politieke stelsel. Ik was heel nieuwsgierig wat Pieter zou zeggen. Hij was immers iemand die al in 2003 kamerlid is geworden en veel beter dan wie dan ook weet hoe het er op het Binnenhof aan toegaat. Ik las zijn lezing en heb vervolgens niet meer kunnen slapen. Het beeld dat hij schetst van de gang van zaken in politiek Den Haag is meer dan schokkend. Het laat een systeem in verval zien, dat ook niet in staat lijkt te zijn tot verbetering/vernieuwing.

Als Nederland u ter harte gaat

Ik raad u ten sterkste aan deze Thorbecke-lezing van Pieter Omtzigt tot u te nemen. Op dit moment is zijn samenvatting beschikbaar zoals deze maandag in de Volkskrant verschijnt, zijn complete rede in tekst.

Nadat ik u de links heb gegeven, zal ik omschrijven wat ik zo schokkend vond.

1. Dit is de samenvatting van Pieter Omtzigt zelf, zoals deze in De Volkskrant staat.

2. Hier treft u de complete lezing aan van Pieter Omtzigt.

3. Dit is zijn complete lezing op YouTube. 

3. Dit was mijn Thorbecke-lezing uit 2013. De titel was “Peilingen en de stand van de Democratie”. Dit was de slotzin van mijn Thorbecke-lezing van 10 jaar geleden:

Als de bestuurlijke herinrichting niet grondig en voortvarend door het Binnenhof zelf wordt aangepakt, valt te vrezen dat de systeemovergang minder rustig en soepeltjes zal verlopen dan in 1848, met de zo belangrijke hoofdrol voor Thorbecke.

De regering lapt de grondwet aan zijn laars

Ik zal proberen aan te geven waarom ik niet meer kon slapen, nadat ik de lezing van Omtzigt had gelezen. Wat hij gedetailleerd beschrijft met vele indringende voorbeelden, hoe geleidelijk de Nederlandse regering de grondwet aan zijn laars lapt. Maar ook dat er amper iets tegen gedaan wordt.

Dit zijn de 5 onderwerpen die hij dan aan de orde stelt:

1. Besluiten worden steeds vaker op oneigenlijke plekken genomen, zoals in het Catshuisoverleg, aan klimaattafels of met lobbyisten, maar niet in de Trêveszaal (waar de ministerraad vergadert) en het parlement. Hiermee dreigt de parlementaire controle op de besluitvorming naar de achtergrond te verdwijnen.

Neem het Catshuisberaad: de allerbelangrijkste besluiten van de regering, zoals de lockdown, avondklok en schoolsluiting zijn de afgelopen jaren genomen in een gremium dat volgens de wet helemaal niet bestaat, laat staan gecontroleerd kan worden door het parlement.

2. Het budgetrecht van het parlement wordt uitgehold door van alles een ‘noodgeval’ te maken. Er is namelijk een ontsnappingsclausule voor een minister die een begroting niet aan de Tweede Kamer wil voorleggen, en die clausule noemen we ‘rijksbelang’.

Het rare is nu dat dit uitzonderingsartikel de laatste jaren heel vaak gebruikt wordt. In 2018 en 2019 werd dit artikel in het geheel niet gebruikt. In 2020, het eerste jaar van corona, is het 40 keer gebruikt en in 2021 59 keer. Maar opvallend genoeg wordt het ook daarna nog gebruikt: 34 keer in 2022, niet alleen voor covid-19, maar ook voor asiel, Oekraïne en energie.

3. De regering heeft de gewoonte om wetten slechts gedeeltelijk in werking te laten treden. Dus als het goedgekeurd is door het parlement wordt het toch niet of gedeeltelijk in werking gesteld.

4. De informatievoorziening aan de Kamer en de samenleving is gebrekkig. Elke burger kan in Nederland de regering vragen om documenten openbaar te maken, op grond van de Wet Open Overheid. Maar stukken worden achtergehouden en zelden binnen de wettelijke termijn aangeleverd.

In 2019 gebeurde het 38 keer dat de overheid door de rechter een dwangsom opgelegd kreeg, omdat de termijn niet gehaald werd. In 2020 gebeurde dit maar liefst 47 keer en in 2021 97 keer. Deze cijfers zijn nog van vóór de recente WOO-verzoeken over corona bij het ministerie van VWS.

5. Het is niet mogelijk om naar een rechter in Nederland te stappen als wetten in strijd zijn met de grondwet. Er is dus via nationaal recht geen effectieve bescherming van grondrechten.

De gevolgen daarvan zijn een slecht bestuur dat de parlementaire controle omzeilt en besluiten elders neemt. Hierin zit de kern van ‘slecht bestuur’, namelijk dat het land bestuurd kan worden door regenten, die bijzonder slechte besluiten kunnen uitvoeren zonder al te veel weerstand. De essentie van een democratie is immers dat burgers en journalisten de totstandkoming van besluiten kunnen controleren, zodat ze op basis daarvan bij verkiezingen hun stem kunnen uitbrengen. Maar in de praktijk kan dat nauwelijks.

Omgekeerd kan het wel: steeds meer controleert de staat de burger. Dat leidt tot grote ongelukken, zoals bij het toeslagenschandaal. Maar het legt ook de infrastructuur klaar waarmee een regering of een staat de bevolking kan controleren, commanderen en onderdrukken.

De cruciale zin aan het eind van zijn lezing is m.i.

Goed bestuur is een noodzakelijke voorwaarde voor goed beleid. Een groot deel van deze problemen is veroorzaakt doordat praktijk en theorie van onze staatsinrichting steeds meer uit elkaar bewegen. De regels zíjn er wel, maar ze worden op essentiële punten niet meer nageleefd door de regering. En we hebben geen systeem om deze niet-naleving te corrigeren.

Ik raad jullie ten sterkste aan de hele lezing te lezen of te bekijken, zodra het beschikbaar komt. Dan voel je misschien nog meer wat zich eigenlijk afspeelt.

Aanvullend

De lezing van Pieter Omtzigt gaat met name over de relatie tussen de regering en volksvertegenwoordigers. Mijn Thorbeckelezing van 10 jaar geleden ging vooral over de relatie tussen de kiezers en de politiek/ het politieke systeem. Het politieke systeem van Thorbecke uit 1848 past niet meer bij onze huidige samenleving. Dat schept ook extra uitdagingen voor het bestuur dat blijkbaar, mede daardoor, zo’n loopje neemt met de essentie van de grondwet.

In het laatste deel van de lezing van Pieter Omtzigt komt hij met voorstellen hoe de grondwet kan worden aangepast, in het verlengde van wat Thorbecke zelf vond toen hij na 1848 premier was geworden. Omtzigt benoemt dat als achterstallig onderhoud. Hij benoemt dan expliciet dat de burger en de media daarbij een belangrijke taak hebben.

Ik bepleit ten zeerste om bij dat veranderingsproces ook direct mee te nemen hoe de kiezers er veel beter bij worden betrokken. Mede via ingrijpende veranderingen in hoe we onze volksvertegenwoordigers kiezen, hoe de regering wordt gevormd en hoe de burger wordt betrokken bij zowel wetgeving als besluitvorming. In 2009 en in mijn autobiografie heb ik mijn voorstel beschreven.

Leestijd: 5 minuten

Klimaat-/stikstofcrisis

Twee tabellen over vragen die gesteld zijn via Peil.nl tijdens het onderzoek over de uitslag van PS2023, laten een patroon zien, dat me sterk doet denken aan de situatie tijdens de Coronacrisis. Met nog veel ernstiger gevolgen, ben ik bang, dan wat er tijdens de Coronacrisis zich heeft afgespeeld.

Laat ik beginnen met de resultaten van die twee vragen. Het betrof de vraag in welk jaar men vond dat de stiksofuitstoot in Nederland 50% gedaald diende te zijn (2030, 2035 of later) en de vraag hoe men de situatie rondom het klimaat beoordeelde. Het patroon van de antwoorden was vrijwel identiek, zodat ik me beperk tot de laatste vraag. Men kreeg daarbij zes antwoordmogelijkheden en daarbij bleek dat het electoraat in drie hoofdgroepen uiteen viel:

1. met als antwoorden: “het is 5 over 12” / “het is 1 voor twaalf”
2. met als antwoorden: “de maatregelen die genomen worden zijn voldoende”/”zorgen worden overdreven
3. met als antwoorden: “gaat de verkeerde kant op, maatregelen hebben weinig effect”/ “menselijk gedrag heeft geen invloed op het klimaat”

De middengroep omvat ongeveer 40% van het electoraat en de andere twee groepen ieder ongeveer 30%.

Als je naar de kiezers van de verschillende partijen kijkt, dan zie je dat bij iedere partij een groot deel van de kiezers slechts tot één van de drie groepen behoort. Dit is het plaatje voor groep 1.

Hieronder weer die drie groepen en daarbij de partijen, waarvan meer dan 40% van de kiezers tot die groep behoort.

1. GroenLinks, PvdD, D66 en Volt (bijna 90% zit in deze groep), PvdA (79%), SP (50%)
2. VVD (69%), 50PLUS (67%), CDA (63%), SGP (55%), ChristenUnie (53%), BBB (52%), JA21 (48%), BVNL (46%)
3. FVD (75%), PVV(62%), BVNL (51%), JA21 (49%), BBB (43%)

Dus het overgrote deel van de kiezers van GroenLinks, PvdD, D66, Volt en PvdA vindt dat het 1 voor twaalf of 5 over twaalf is t.a.v het klimaat. Het zijn dezelfde partijen waarvan de kiezers in overgrote mate vinden dat het jaartal van de halvering van de stikstofdepositie naar 2030 moet worden vervroegd. Deze 5 partijen haalden bij de laatste verkiezingen ruim 30% van de stemmen.

De kiezers van VVD, CDA en 50PLUS zitten vooral in de middengroep. Kiezers van FVD en PVV vooral in de derde groep en die van BBB, JA21 en BVNL zitten verdeeld over groepen 2 en 3.

De sterke overeenkomsten met de Coronacrisis

Nu ben ik wel vaker in onderzoek bij onderwerpen grote verschillen in opvattingen tussen kiezers van verschillende partijen tegengekomen, maar ten aanzien van het onderwerp “Klimaat/stikstof” lijken de verschillen in opvattingen onoverbrugbaar te zijn. Kiezers die denken dat het al (bijna) te laat is om nog iets aan het klimaat te doen, vinden de opvatting “zorgen worden overdreven” al onacceptabel.

Een onoverbrugbaarheid die we in feite ook terugzien in het kabinet, D66 zit in groep 1 en CDA zit in groep 2. Die partijen bevinden zich op een ramkoers, met ook nadelige electorale effecten voor de twee andere coalitiepartners.

Ik herken daarbij dezelfde patronen, die ik tussen 2020 en nu waarnam bij de Coronacrisis (hier ziet u een serie artikelen, waarin ik het beschreef. Met dit artikel uit begin 2021 als de kern.(“we leven in een “model-dicatuur“)

“Onoverbrugbaarheid tussen verschillende groepen met eigen opvattingen, die sterke overeenkomsten vertonen, met die tussen de orthodoxie van verschillende religies, waardoor we als het ware eeuwen in de tijd zijn teruggeworpen”

Dit zagen we bij de Coronacrisis en zien we nu ook weer:

Dominant narratief

Er is maar ruimte voor één lezing van wat er aan de hand is en hoe gevaren moeten worden bestreden. Er wordt geen ruimte gegeven aan een debat met anderen (ook wetenschappers) met andere analyses en bevindingen. Bij voorkeur worden die anderen genegeerd of gekleineerd. Men claimt daarbij het enige ware verhaal te vertellen, zich daarbij beroepend op “vrijwel alle wetenschappers zijn het erover eens dat…”.

Eenzijdige analyses

Bij de Coronacrisis heb ik me zeer verdiept in de beschikbare data en gepubliceerde studies. Ik stelde daarbij vast dat velen die data en studies misbruikten om de opvatting, die ze toch al hadden, of de doelen waaraan ze zich hadden verbonden, te ondersteunen. Daarbij zondigden ze tegen basale regels van onderzoek en statistiek. Ik heb er vele artikelen op deze site aan gewijd. Ten aanzien van het klimaat en stikstof ben ik er tot nu toe nog niet zo diep in gedoken, mede omdat ik al snel mismoedig werd, omdat ik dezelfde patronen herkende.

Misbruik van modellen en scenario’s

Met een model kan je een vertaling maken van hoe zaken in de werkelijkheid gaan en op basis daarvan ook het effect berekenen van bepaalde ingrepen of bepaalde ontwikkelingen. Maar het is de vertaling van die modellenmaker(s) en het is niet automatisch een goede weergave van de werkelijkheid. Het is veelbetekenend geweest hoe weinig transparant het RIVM tijdens de Coronacrisis was over hun modellen en hoe weinig ruimte er was om met de input van vele deskundigen tot verbeteringen te komen. Zelfs tot een evaluatie van de echte impact van een maatregel is men niet gekomen, terwijl de inschatting vooraf van die maatregel de basis is geweest van voor 2020 ongekend ingrijpen.

Daarbij werden op basis van de modellen verschillende scenario’s doorberekend. Doorgaans werd de meest sombere naar buiten gebracht als basis voor besluiten, zonder rekening te houden met de kleine kans van het uitkomen van dat scenario. En werd bij de communicatie met de bevolking dat scenario ook gepresenteerd alsof het de meest waarschijnlijke gang van zaken zou zijn.

Ook dit patroon is goed zichtbaar als het gaat over ontwikkelingen rondom het klimaat en stikstof.

Het grote verschil

Wat we ook nu weer zien bij het klimaat- en stikstof-vraagstuk is een proces dat sterk lijkt op dat wat we bij religies zien. Een sterk geloof in één bepaalde opvatting (aan beide kanten van het spectrum) waar alles aan onderworpen wordt. Geen kritische analyses van data, studies, modellen en scenario’s. Alles wordt dienstbaar gemaakt aan het eigen geloof, de overtuiging die men heeft.

We zijn teruggekeerd naar het tijdperk van vóór de verlichting, waarbij het leven wordt bepaald door het geloof. En afwijkenden worden beschouwd als ketters, die gemeden moeten worden als de pest en ook de kans hadden op de brandstapel terecht te komen.

Er is echter één groot verschil. Waardoor de polarisatie rondom het klimaat- en stikstof ernstiger gevolgen lijkt te gaan hebben. Bij de Coronacrisis waren de cijfers tussen de verschillende groepen met opvattingen niet 30%, 40% en 30%. Maar was de groep die het dominante narratief volgde veel groter. Ik schat dat de cijfers toen meer 60%, 30%, 10% waren.

De verklaring voor de veel grotere groep die toen het dominante narratief volgde, lag in het feit dat er een succesvol beleid is gevoerd om mensen erg bang te maken voor hun eigen gezondheidssituatie of die van hun geliefden (ouders/grootouders). Iets wat in die mate niet het geval is bij de klimaat- en stikstofproblematiek. De dreigingen die daar worden beschreven spelen op langere termijn en/of zijn indirecter.

Maar onder die 30% van de eerste groep t.a.v. het klimaat en stikstof zijn er velen die een dergelijke dreiging wel voelen en de urgentie van maatregelen heel hoog stellen.

Op twee manieren zitten we daardoor in een veel complexere en onoplosbaardere situatie dan tijdens de Coronacrisis

1. De omvang van de groep die zich niet onderwerpt aan het dominante narratief is veel groter, zodat de polarisatie een veel diepere impact heeft, alleen al door de omvang. (Het was ondenkbaar dat tijdens de Coronacrisis een kabinet zou vallen over Corona, terwijl dat tijdens de Stikstofcrisis wel heel denkbaar is).
2. De Coronacrisis is uiteindelijk uitgedoofd omdat de mutaties van het virus het werkelijke gevaar voor de mensen sterk deed afnemen (en vaak gevaccineerden een gevoel van veiligheid hadden gekregen). Ten aanzien van de Klimaatcrisis valt niet te verwachten dat iets dergelijks zal gebeuren.

Je zou hopen dat leidende figuren uit de politiek en bij maatschappelijke organisaties de gevaren onderkennen die onze samenleving bedreigen, door deze polarisatie rondom klimaat en stikstof. Dat ze samen tot een aanpak komen, die verbindend is en kalmerend. Maar ik denk niet dat dit gebeurt, want velen van hen zijn juist de hogepriesters van hun eigen religie. Waardoor ze de symbolen van die religie niet kunnen/willen opgeven. En voortdurend blijven getuigen van hun eigen gelijk. Net zoals we het eeuwen lang hebben meegemaakt bij de vele godsdienstoorlogen die onze samenlevingen hebben geteisterd. Met alle grote nadelige gevolgen van dien.